Daarnaast worden we bijna dagelijks geconfronteerd met allerlei hedendaagse vormen van onmenselijk leed. Denk maar aan mensen op de vlucht voor oorlogen, terrorisme, massamoorden enzovoort. Soms trekken opiniemakers parallellen tussen toen en nu. Ze argumenteren dat de geschiedenis zich herhaalt en dat we lessen moeten trekken uit het verleden om het in de toekomst beter te doen. Maar er zijn ook stemmen die zeggen dat de geschiedenis ons enkel leert dat we er gewoonweg niets uit leren…
Het verleden blijft met andere woorden moeilijke vragen oproepen. Welke plaats geven we aan die gewelddadige episodes uit onze geschiedenis? Hoe moeten we bijvoorbeeld de kolonisatie begrijpen? Kunnen we lessen trekken uit de Holocaust? En als we dat zouden proberen, waar moeten we dan op letten?
Waarom leren uit het verleden?
Waarom is het nu überhaupt zo belangrijk om te leren uit geschiedenissen van oorlog en geweld? De meningen lopen hier uiteen. Sommigen vinden dat we deze gebeurtenissen bijvoorbeeld moeten herinneren omdat we de slachtoffers niet mogen vergeten. Herdenkingsmomenten en memorialen getuigen daarvan. Anderen proberen de wereld waarin we leven beter te begrijpen. Nog anderen zien de geschiedenis dan weer als een waarschuwing. Ze kijken naar de duistere passages uit het verleden om niet in dezelfde valkuilen te trappen.
Over welk verleden gaat het dan?
Het verleden dat in herinneringseducatie centraal staat is vaak donker. Het gaat meestal om pijnlijke gebeurtenissen in onze geschiedenis, periodes waarin geweld en oorlog de bovenhand kregen over democratie en vrede. Het gaat niet zelden ook om een verleden dat controverses blijft opwerpen. Slachtoffers blijven hun trauma’s dragen, daders hun verantwoordelijkheden. Maar daarnaast blijft het gewelddadige verleden ons beroeren omdat het zijn actuele inzet nog lang niet kwijt is. Bepaalde processen en mechanismen uit diverse historische contexten zijn nog steeds werkzaam. Daar ligt misschien wel de kern van herinneringseducatie: het verleden herhaalt zich nooit op dezelfde manier, maar ondanks de vele verschillen zijn er dikwijls heel wat gelijkenissen. Door processen en mechanismen uit verschillende periodes naast elkaar te leggen, kunnen we belangrijke verbanden identificeren en analyseren hoe deze vandaag nog steeds doorwerken. Denk maar aan racisme en xenofobie, uitsluiting en discriminatie, de rol van propaganda en ontmenselijking, groepsdruk en gehoorzaamheid, …
VOORBEELD: Radicalisering vroeger en nu
Sinds de oorlog in Syrië worden politiek en media beheerst door het begrip ‘radicalisering’. Deze term deed zijn intrede bij het brede publiek rond de tijd van de aanslagen in Madrid en Londen (2005) en verwijst naar hoe ideologische ideeën verglijden tot gewelddadige acties. Maar dat fenomeen is niet nieuws. Of het nu gaat om een SS-er in nazi-Duitsland, over een aanhanger van de Ku Klux Klan in de VS of over een jonge moslim die naar het kalifaat vertrekt, hun radicaliseringsprocessen lopen soms opvallend gelijk…
Leren in drie stappen
Herinneringseducatie is gebouwd op drie pijlers: (1) kennis en inzicht, (2) empathie en betrokkenheid en (3) reflectie en actie. Starten doe je met een goed inzicht in de geschiedenis. Niet zozeer feitenkennis overbrengen is belangrijk, wel via historisch denken inzicht krijgen in de totstandkoming van conflicten. Vervolgens werk je rond historische empathie en betrokkenheid. Zo kun je afstandelijke analyses aanvullen met persoonlijke verhalen (getuigenissen, brieven, gedichten enzovoort). Ten slotte maak je de beweging naar vandaag: je reflecteert over de betekenis van het verleden voor het heden en je probeert bij leerlingen attitudes zoals kritisch burgerschap en maatschappelijke betrokkenheid te versterken.
Sleutelbegrippen
Kritische houding
Herinneringseducatie wil via historisch denken kritisch reflecteren over de actueel-maatschappelijke rol van geschiedenis en herinnering.
Processen en mechanismen
Herinneringseducatie analyseert hoe bepaalde processen en mechanismen het handelen van mensen beïnvloeden in historische en actuele contexten.
Multiperspectiviteit en meerstemmigheid
Bij herinneringseducatie moeten uiteenlopende stemmen en perspectieven aan bod komen. Het is dan ook belangrijk heel diverse bronnen aan te bieden en verschillende rollen (dader, slachtoffer, redder, omstander, …) te belichten.
Positief toekomstbeeld
Herinneringseducatie hoeft niet steeds over de zwarte bladzijdes te in de geschiedenisboeken te gaan. Leren over kleine en grote acties van solidariteit kan inspiratie bieden om bij te dragen aan een respectvolle samenleving.
Geëngageerd wereldburgerschap
Herinneringseducatie wil jongeren aansporen om vanuit een oprechte betrokkenheid deel te nemen aan de democratische samenleving waar wij allen deel van uitmaken.
Een veelheid aan educaties
Uiteraard is herinneringseducatie vanzelfsprekend slechts een van de vele ‘educaties’ waar je op school en daar buiten aan kan werken. De doelstellingen en inhouden van deze educaties zijn niet altijd strikt van elkaar te scheiden. Denk maar aan de talrijke raakpunten tussen herinneringseducatie en vredeseducatie, mensenrechteneducatie, erfgoededucatie, burgerschapseducatie, … Al deze educaties zijn erop gericht om met jongeren na te denken over onze eigen verantwoordelijkheid in een democratische samenleving, waarin de fundamentele rechten en vrijheden gerespecteerd worden. Herinneringseducatie kan je wat dat betreft ook perfect vanuit een vakoverstijgende insteek invullen.